ғұн империясы


Белгісіз, түсініксіз халық - Ғұндар империясы

Бір кездері Азия мен Шығыс Еуропаны мекендеген ежелгі халықтардыңбірі ғұндар болды. . Түрлі тарихи жазбаларда ғұндардыңрулықжәне тайпалықбірлестіктері түрліше аталады. Ғұндар құрған үлкен және шағын мемлекеттер белгілі. Еңүлкен және осыған байланысты неғұрлым белгілілері болып табылатын зор тарихи із қалдырған ғұндардыңекі империясы бар. Олардыңбіріншісі - Тұман (Тумань, Теоман жабғу) мемлекеті, оны қытайлар Шаньюй Тұман (б.д.дейінгі 209 жылы өлген) деп атаған. Оныңтұсында ғұндар мемлекеті біршама әлсірейді, бірақоныңесесіне мұрагері Қасиетті Мете (Мөде, Мао Дунь) б.д. дейінгі 209-176 жылдары "Ғұндардыңұлы империясы" деген мемлекетті басқарды. Екінші империя - Аттиланның(Еділ патша) империясы. Оныңкезінде ғұндар Шығыс Еуропадан Сырдарияға дейін өмір сүрген халықтар мен аумақтарға иелік етті. Оныңмемлекеті "Ғұндардыңбатыс империясы" деп аталды. 

Еңалдымен ғұндар (гунну) неліктен осылайша аталды, оларды кімдер осылай атады дегенді айтуымыз керек. Ғалымдар арасында бұл мәселеде біраузыдылықжоқ.Еуропалықта, қытайлықта тарихшылар сонау алыс уақыттағы көшпенділерді түрліше атаған. Әрбір жүзжылдықта жылнамашылар мен тарихшылар өздерініңыңғайына қарай атаған, ал қытайлықтар біздіңдәуірімізге дейін және одан кейін де бір халыққа 32 атау берген. Батыстықертедегі тарихшылар өз кітаптарына ғұндарды гун-гунний, хун-хунну, кун-кунну, хон-хэн, хун-ху-гуз, сюнну және тағы басқа сол сияқты жаза берген. Біз барлықосы атау-этнонимдерден біреуін - хунну дегенді немесе Аттила ғұндары туралы сөз қозғалғанда гунндар дегенді шығарып аламыз. . Қазақтар мен басқа түрік халықтары оларды "ғұндар" деп атайды, өйткені ғұндар шын мәнінде қазақтардың, жалпы түркілердіңалыстағы ата-бабалары, сондықтан оларды біздер де осылайша атаймыз. Оған біздердіңдәлелдеріміз жеткілікті. 

Енді тарихи кітаптарға жүгінейік. Белгілі тарихшы Отто Франко өзініңүш томдық"Қытай тарихы" деген еңбегінде: "Ғұндар қайдан шыққан, олардыңата-бабалары кімдер екенін біздер айта алмаймыз. "Ғұндар" деген атаудыңөзін бір халыққа біріккен әлдебірсан алуан тайпалар алған шығар. Шамамен "скифтер" дегенніңөзі де сондай. Бірақолардыңөзегі еңалуан уақыттар мен дәуірлерде түріктер болды дегенмен келісу керек",- деп жазды. 
Қытайлардыңөз "тарих атасы" Сы Машиян (Сыма Цянь) болды. Ол б.д.дейінгі 145 немесе 135 жылы туды. ¤лген жылы белгісіз. Оның"Тарихи жазбаларының" 110-шы бөлімінде ғұндарға байланысты:"Ғұндардыңарғы атасы Шия хоу патшалығы әулетіне жататын Шоңби (Шун вей) болған ... Шоңбиден Тұман қағанға дейінгі мыңжылдықтар барысында ғұндар біресе күшейіп, біресе әлсіреп отырған ... Ақыры тек Мөде тұсында олар өте күшті болды. Солтүстігінде олар өздеріне юечжи халқын қаратты, оңтүстігінде Қытаймен соғысты. Сол кезден бастап ғұндардыңшағын империясы белгілі, оларды тарихи кітаптарға жаза бастады",-делінген. 

Бұл "шағын империя" өзін барынша таныта бастады, сондықтан да қытайдыңменмен патшасы Вен Ди (б.д.дейінгі 179-163 жылдар) Мөденіңұлы Лау Шанға жіберген жолдамасында сыпайылап:"СіздіңҚұдыретті Мәртбеңізге біздіңқұттықтауымызды жолдаймыз" ,-дейді. Мұнысы - әміршініңартықшылықтарын тануы. Онымен өзін теңұстаған, тіптен одан өзін биікке көтерген ғұндардыңҚұдыретті қағаны өзініңжауап хатында: "Аспан мен жерден жаралған, Күн мен Ай таққа отырғызған ғұндардыңұлы жолбасшысы Хань патшалығыныңбилеушісіне өзініңжүрек жарды сәлемін жолдайды" ,-деп жазады. 

Бұл жерде "Құдыретті" деген сөз Тәңірі-Көктен туды, құдай жаратқан, бақытты билеуші дегенді білдіреді. Бір сөзбен айтқанда, ғұндардыңбилеушісі ол Тәңірі-Көк Құдайдан жаралдым дегенді мойындайды және соныңарқасында патшалыққұрған таққа отырдым дегенді білдіреді. 

¦зындығы 10 мыңлиден астам (бір ли жарты шақырымға тең) әлемге әйгілі ¦лы қытай қабырғасы ғұндардан қорғану мақсатында тұрғызылған. Оныңқұрылысы шамамен б.д.дейінгі 352 жылы басталып, б.д.дейінгі 213 жылы оны жанжалқойлығымен белгілі Ши Хуанди бітірді. Сонымен, біз ғұндар империясыныңоңтүстік шекарасы қай жерде болғанын білеміз. Ол тура ¦лы қытай қабырғасымен жүріп отырған және оныңұзындығы 5000 километр ... Ғұндар империясыныңшығыс шекарасы Сары теңізге жеткен, солтүстігі Байқал көлінде, батысы Хазар (Каспий) теңізінде болған. Сол уақыт үшін бұл әлемдегі еңірі ел болды... . 
Ғұндар мемлекетінде билікті мұрагерлік бойынша беріп отыру қатаңсақталды. Егер билеуші Тұманныңбелгілі бірінші жазбаша деректерінен санайтын болсақ, б.д.дейінгі 46 жылға дейін, ғұндар империясы Солтүстік және Оңтүстік болып бөлінгенде, ғұндар тағына 22 қаған отырыпты. Еуразия тарихында өшпес із қалдырған Аттила - "ғұндардыңБатыс империясының" императоры өзін Құдыретті Мөденің(Моде-шаньюй) ұрпағымын деп санаған. 

Академик Әлкей Марғұлан ғұндар туралы өзініңзерттеулерінде әрдайым "ғұндар тарихы - осы заманғы түрік халықтарыныңертедегі тарихы, дәл солар ¦лы далада өз мемлекетін құрды",-деп еске салатын. 

Көптеген ғалымдар түріктер ғұндардан тараған, ғұндар-біздердіңалыстағы ата-бабаларымыз дегенді даулы санайды. Қазақтар тарихына 3-4 мыңжыл, ал сақтар, ғұндар, үйсіндер, қаңлылар біздердіңзаңды ата-бабаларымыз екенін дәлелдеу әлі алда. Бұл біздіңұрпақтарымыздыңісі. 
Ғұндар Тәңірі-Көкке табынған халықболды, олар арғы аталарынан қалған барлықзаңдар мен салттарды, неке мен азаматтықөмір заңдарын, дәстүрлерді сақтады. Ғұндардыңеркектері шетінен жауынгер саналды. Бейбіт күндері ғұндар мал бақты, астықсепті, қолөнер кәсібімен айналысты. Олар дүние жүзінде бірінші болып темір рудасын қайнатты, мыс-қоланы балқытты, алтын және металл бұйымдары мен әшекейлерін жасады. Олардыңарасында қолынан өнер тамған шеберлер болды. 

Академик Әлкей Марғұлан "Ертедегі әндер мен аңыздар" кітабында ғұндардыңбиік қабырғалармен қоршалған гүлденген қалалары болды деп жазады, және де сөзініңдәлелі ретінде археологиялықолжаларды, этностардан және қазақхалықшығармашылығыныңбасқа да шығармаларынан мысалдар келтіреді. . 
Күнделікті өмірде ғұндардыңсалттары мен дәстүрлері, киім түрлері, тамақтану азықтары және тағамдары, елді және өндірісті басқару үрдістері қазақтыкімен толықсәйкес келеді деп батыл айтуға болады. Кеңкөлдегі, Пазырықтағы, Таластағы, Нойон уладағы, Орхонмен Енисейдегі, Іледегі археологиялықолжалар мен зерттеулер мұныңосылай екенін дәлелдейді. Тіптен бүгінге дейін ғұндардыңжазба мәдениеті болмаған деп саналып келді. Орхон-Енисейдегі, Таластағы, Есіктегі тастағы мәңгі сына жазулардыңғұндарға қатысы жоқдеген пікір басым болды. ¦лы түріктанушы және қазақхалқыныңдосы Лев Николаевич Гумилев ғұндар туралы өз кітаптарында: "245-250 жылдары қытай елшісі Кан Тай Фунанға (осы күнгі Кампучий) сапар шегеді және өз естеліктерінде : ... Оларда, кампучийліктерде, кітап бар, олар оны мұрағаттар қоймасында сақтайды. Олардыңжазулары ғұндардыңжазуларына ұқсайды", - деп жазды. Егер ғұндарда жазу жоқболса, онда қытай елшісі Кан Тай Фунан жазуын немен салыстырған? Бұл сұраққа жауап беру, бәлкім, біздіңболашақзерттеушілеріміздіңүлесіне тиер. болды деп жазады, және де сөзініңдәлелі ретінде археологиялықолжаларды, этностардан және қазақхалықшығармашылығыныңбасқа да шығармаларынан мысалдар келтіреді. . 
Күнделікті өмірде ғұндардыңсалттары мен дәстүрлері, киім түрлері, тамақтану азықтары және тағамдары, елді және өндірісті басқару үрдістері қазақтыкімен толықсәйкес келеді деп батыл айтуға болады. Кеңкөлдегі, Пазырықтағы, Таластағы, Нойон уладағы, Орхон мен Енисейдегі, Іледегі археологиялықолжалар мен зерттеулер мұныңосылай екенін дәлелдейді. Тіптен бүгінге дейін ғұндардыңжазба мәдениеті болмаған деп саналып келді. Орхон-Енисейдегі, Таластағы, Есіктегі тастағы мәңгі сына жазулардыңғұндарға қатысы жоқдеген пікір басым болды. ¦лы түріктанушы және қазақхалқыныңдосы Лев Николаевич Гумилев ғұндар туралы өз кітаптарында: "245-250 жылдары қытай елшісі Кан Тай Фунанға (осы күнгі Кампучий) сапар шегеді және өз естеліктерінде : ... Оларда, кампучийліктерде, кітап бар, олар оны мұрағаттар қоймасында сақтайды. Олардыңжазулары ғұндардыңжазуларына ұқсайды", - деп жазды. Егер ғұндарда жазу жоқболса, онда қытай елшісі Кан Тай Фунан жазуын немен салыстырған? Бұл сұраққа жауап беру, бәлкім, біздіңболашақзерттеушілеріміздіңүлесіне тиер.



Скачать