Қазақстан жеріндегі ортағасырлық мемлекеттер

Халықтардың ұлы қоныс аудару дәуірі (II-Vғғ.).

VI ғасырда Қазақстан жерінде құдіретті держава-билеушілері Түрік тайпасының әулеттік ашин руынан шыққан Түрік қағанатының билігі.

Түріктік этно- және глоттогенездік (этнос пен тілдің қалыптасқан жері) ежелгі ошақтары. «Түрік» этнонимі. Ашина түркілері-«Түрік елінің» негізін қалаушылар. Бумын қаған және көне түрік мемлекетінің құрылуы. Орталық Азия халықтарының тарихында ежелгі түрік империясының орны.

Қазақстан жеріндегі ескі түрік мемлекеттері.

Батыс Түрік қағанаты. Оның Жегі қаған мен Тон-Жабғы қаған кезінде күшеюі. Қағанаттың әлеуметтік-этникалық тарихы және саяси құрылысы, қоғамдық қатынастары, олардың алғашқы феодалдық мәні. Көшпелі мал шаруашылық және отырықшы жер шаруашылық тұтастығы. Қағанаттың басқа елдермен-Иран, Византия, Қытаймен байланыстары. Батыс түрік қағанатының құлауы.

Түргеш қағанаты. Оның негізін қалаушы – Үш – елік қаған. Түрік-түргештер, олардың қоныстары және әлеуметтік ұйымдары. Соғды мен қарым-қатынасы. Арабтар мен қытайлар Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда. Арабтарға қарсы күрес. Түргеш қағанатының құлауы. Мұсылман мәдениеті таралуының әсері.

Қарлұқ қағанаты. Оның этникалық және тайпалық құрамы. Қарлұқтардың Жетісу жерінде билігінің орнауы. 751ж. Талас жанындағы қырғын шайқасқа қарлұқтардың қатынасуы. Қарлұқ мемлекетінің құрылуы және оның сыртқы саясаты. Қарлұқтардың ұйғырлар мен саманилармен күресі. Саманилердің Исфиджаб және Тараз қалаларын басып алуы. Қарлұқ тайпаларының арасында ислам дінінің таралуы. Шаруашылығы, сауда және қалалар.

Оғыз мемлекеті. Этникалық қауымдастығының қалыптасуы. Оғыз тайпаларының Сырдария өңірінен жартылай көшпелі печенег – қаңғар тайпаларын ығыстыруы және ерте феодалдық мемлекетін құруы. Хорезм, Хазар мемлекеттері және олардың оғыз көшпелілерімен қарым-қатынастары. IX-XI ғғ. Оғыз мемлекеті. Оғыз-Қыпшақ қатынастары. Шаруашылығы әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері, діні. «Қорқыт ата дастаны».

Солтүстік, шығыс және орталық Қазақстандағы Қимақ қағанаты. Қағанаттың сыртқы байланыстары. Қимақ және Қыпшақ тайпалық бірлестіктері, қалалары. Көрші тайпалардың шапқыншылығы нәтижесінде  Қимақ қағанатының әлсіреуі. Қимақтардың шаруашылығы мен мәдениеті.

Қыпшақ хандығы. Қыпшақ қауымдастығының қалыптасу кезеңдері. Қыпшақтардың этникалық құрамы және қоныстануы. Қазақстан жеріндегі қыпшақ даласы – «Дешті Қыпшақ». Қыпшақ конфедерациясының мемлекет- тік құрылысының ерекшеліктері. Қыпшақтардың шаруашылығы. Хорезммен, Киев Русімен, Византиямен, Грузиямен, Египетпен, Индиямен байланыс- тары. Қыпшақ сұлтандарының Ұлы даладан сырт жерлердегі үстемдігі. Ежелгі Русь жылнамаларындағы «половецтер» (құмандар). Қыпшақтардың қазақ және басқа да түрік халықтарын қалыптастырудағы рөлі.

942 жылыҚараханмемлекетініңқүрылуы. ҚараханмемлекетініңнегізінқалаушыСатұқБоғра-хан. Мұндағыәскери-үлестікжүйежәнефеодалдықжериеленушіліктіңтүрлері. Қағанаттаисламныңмемелекеттікдінболыпжариялануы. Абу-НасрдыңбасшылығыменқараханидтердіңОртаАзиядаүстемдігініңорнауы. ҚараханмемлекетініңБатысжәнеШығысқағанаттарғабөлінуі. Феодалдыққырқыстар. Салжұқтардыңкөтеріліпшығуы. Кидандардың(қарақытайлардың) басқыншылығыжәнеҚараханмемелекетініңыдырауы.

Кидандар(қарақытайлар) мемелекеті(1128-1213 жж.). Елюй-ДашибасқарғанкидантайпаларыныңЖетісужерінеқонысаударуы. ОлардыңОртаАзиясалжұқтарыменжүргізгенсоғыстары. Кидандардың(қарақытайлардың) басқаружүйесіндегіерекшеліктер.

Наймандародағы-ежелгітүркітілдесұлыстардыңбірі. VIII ғ. наймандардыңЕртіспенОрхонөзендеріарасындағымекені. Наймандардыңшаруашылығы, саясиқұрылысы. НаймандардыңШыңғысәскеріменқақтығысыжәнеолардыңШығысҚазақстанменЖетісужерінеқонысаударуы.

Керейттер (Xғ. басы), этникалық құрамы. Керейттердің алғашқы мекендеген жерлері-қазіргі Монголия мен Алтай аймағы. Керейттердің Қазақстан жеріне қоныс аударуы.

Жалайырлар-Шин-жехан әулеті кезінде Монголиядағы белді ұлыстар- дың бірі.Қоныс тепкен жерлері жоғарғы Орхонның Селенга өзеніне құятын беткейлері.

Жоғарыда аталып өткен ұлыстардың шаруашылық-экономикалық жағдайы. Көрші халықтармен өзара қатынастары. Тайпалық және этникалық құрамы.

VIжәне IXғасырдың бірініші жартысындағы Қазақстан жеріндегі отырықшы және көшпелі мәдениет. Көшпелі және отырықшы мәдениеттің өзара байланысы. Қалалар мен қалалық қоныстар. Ұлы Жібек жолы және оның тарихи рөлі. Көшпелілердің материалдық мәдениеті-қолөнер, сауда шаруашылығы, архитектура және өнері. Рухани мәдениет: әдет-ғұрып, салт-дәстүрі.

IXғ. екінші жартысы – XIIIғ. басындағы дала мен отырықшы қала халқының мәдениеті. Қалалар санының өсуі. Қала құрылысының өзгеруі. Сауда мен қолөнердің дамуы. Сәулет өнері. Қолданбалы өнер. Діні мен мәдениеті. Айша-бибі, Қарахан мазарлары. Исламның таралуы. Тіл, ғылым әдебиет. IX-XIIғғ. Қазақстанның ғалымдары мен ұлы ойшылдары: Әбу-Наср Әл-Фараби, Жүсүп Баласағуни, Махмұд Қашғари, Қожа Ахмет Ясауи, Сулеймен Бақырғани т.б. Олар қалдырған мұралардың дүние жүзі мәдениетіндегі маңызы.

Негізгі әдебиеттер

1.Қазақстан тарихы. Очерктер. 70-75 бб., 81-100-бб.

2.Қазақстан тарихы. Бес томдық. 1-том., 3-бөлім. 3-5 тараулар.

          3.Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 3-бөлім

4.Махмұд Қашқари. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.

5.Жолдасбайұлы С. Ежелгі  және орта ғасырдағы Қазақстан. 81-98-бб.