РЕФЕРАТЫ НА КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ

Қаншақиюластырғыңкелгенімен, әубастанқиюықашқаннәрсеніңикемгекеліп, илігекетуіекіталай. Аликемгекелтіруүшінамал-тәсілдіңсантүрінойластырып, мәселегежан-жақтыбайыппенқарағандағанабұрыннантүйінішешілмейжүргентүйткілдідүниеніңтүйінітарқап, күрмеуі  біраздаболсашешілереді. Әйтпесе...

СумәселесібүгінгітаңдатекОрталықАзиядағанаемес, тіптіжаһандықтұрғыдаталқығатүсіпжүргенібелгілі.Аймақтық-өндірістіккешендерденбастаптұтастайелэкономикасыныңқарыштапдамуыбіріншікезектемемлекеттіңсуресурстарыменжеткіліктімөлшердеқамтамасызетілуінебайланыстыдесек, артықайтқандықболмас. ҚазіргікездеОрталықАзияреспубликаларыарасындашиеленісетүскенаталмышмәселекөршілерменарадағыбайланыстыңболашақтақайбағытқақарайбеталатынынбағамдауғамүмкіндікберетіндей. ТаразыныңбірбасындаҚазақстанболса, екіншіжағындаОрталықАзиядағы  мемлекеттертұр. ОғантағыдаРесейменҚытайдыңсаларсалмағынқосыңыз. Осыреттеалаңтуғызарбастыжәйт: ағынсуды, соныңішінде, әсіресе, трансшекаралықөзендердіпайдаланудажаңағымүдделіліктаразысыныңтепе-теңдігінқалайсақтауғаболатындығы. Егердеаталмышүдерісбұданбылайдақазіргібағыттаөрістейберетінболса, сумәселесітөңірегіндежаңашиеленістүрініңтуындауынажолашылыпжүрмейме? Жәнесолшиеленіссалдарынантүптіңтүбіндеелдіңзардапшекпейтінінекімкепілдікбереді? Сауалкөп. Оғанберілержауаптыңдааземестігінедаужоқ. Осыреттеаталмышпроблемамемлекеттіңэкономикалықнеболмасаэкологиялықмүмкіндігінғанатанытыпқоймай, қауіпсіздікжәне  саяси  мәселесипатына көшетінсыңайыбар.

ОрталықАзияреспубликаларыныңэкономикасыүшінсуресурсыөткенғасырдыңортатұсынан-ақөзектідеөткірпроблемағаайналғанынескерсек, оныңәлдеқашан  халықаралықмаңызғаиеболғандығыанық. ТМДмемлекеттеріішіндебіздіңелімізөзенсуыменөтетөмендеңгейдеқамтамасызетілген. Географиялықжағынанбарлықтрансшекаралық– Ертіс, Сырдария, Жайық, Іле, Шу, Талассекілдіөзендердіңтөменгісағасындаорналасқандықтандаболар, Қазақстанүшінбұлпроблемакүрделілігіменқатар, уақытөткенсайынмүлдемжаңатүргеенетін  құбылмалылығымендеқиындықтуғызуда.

Өткенгебіразшегінісжасасақ, сонау1992 жылдыңақпанайындаАлматықаласындаОрталықАзиямемлекеттеріарасындаСырдарияөзенініңсуқатынастарымәселелерінреттеу, трансшекаралықсуағындарыныңрежімпроблемаларыншешу, әсіресе, жазғысуармалымерзімкезіндесуресурстарынтиімдіпайдалануменқорғаудыбірлесіпбасқарусаласындағыынтымақтастықтуралыкелісімгеқолқойылғанболатын. Ал1998 жылдыңнаурызайындаосыөзенніңсу-энергетикалықресурстарынкелісілгеншартпеніскеасырумақсатындаОрталықАзияэкономикалықынтымақтастығыұйымыныңүкіметаралықнегіздемеліккелісімінеқолқойылды. Алайда, соңғыекі  жылдааталғанкелісімдердіңережелерінСырдарияөзенініңжоғарғысағасындаорналасқанмемлекеттертолығыменорындамайотыр. Мәселен, Қырғызстанқысқымерзімаралығындаэнергетикалықрежімгесәйкес19,5 млрд. текшеметрдіқұрайтынТоқтағұлсуқоймасынансудыкөпмөлшердежіберіп, осыөзенніңтөменгіағысындаорналасқанбіздіңОңтүстікҚазақстанжәнеҚызылордаоблыстарыныңелдімекендерінсубасуқаупінтөндіруде. АлӨзбекстанболсакейінгікездеріжылдатүзілетінСырдарияөзенініңсуресурстарынпайдаланутуралы, яғнижазайларындаалынғансуғақырғыздыңэлектрқуатынқабылдап, сәйкесіншеҚырғызстанғагазберугетиісделінгенмемлекетаралықкелісім-шарттымойындамайкеледі. ОсышарттыңорындалмауысалдарынанбарауыртпашылықтыңсалмағытөменгісағадаотырғанҚазақстанныңмойнынаауыпотыр: жаздаОңтүстікҚазақстанменҚызылордаоблыстарыныңегіндіаймақтарынсуменқамтамасызетуүшінбіздіңелімізекімемлекеткеқатыстыалынатынэлектрқуатынөтеугемәжбүрболуда. Тағыбірайтакетерлігі, арнайыбелгіленгеншартқасәйкесөзенағысыбойындағысушаруашылығықұрылыстарытекмемлекетаралықкелісімбойыншасалынуытиісдесек, Өзбекстанбұлжердедебасқаша  қадамғабарып, ешқандайкелісімсізАрнасайсуқоймасынсалыпалды. АлбұлөзкезегіндеШардарасуқоймасынанапаттыжағдайдажіберілетінсекөнтіне2160 текшеметрсуөтімініңтөмендеуінеәкепсоғуда. Басқашаайтсақ, Өзбекстаналдыменөзінсуменқамтамасызетужағынабетбұрып, трансшекаралықөзендердіпайдалануережесінескерусізқалдырды. ҚырғызстанменӨзбекстанбұлмәселедеқазаншыныңеркібардыңрөлінатқаруғатырысыпбағуда.